Na een paar weken in Argentinië, logeerden wij een weekend op een haciënda ten noorden van Buenos Aires. In de wijdse omtrek was alleen maar grasland te bekennen en hier en daar wat dorre struikjes. In onze kamer kropen we dicht tegen elkaar onder de schapenwol, omdat de houtkachel in de kamer enorm rookte en ik het ’s nachts daarom liever niet liet branden. Overdag struinden we met de honden van de eigenaar over de velden van zijn terrein en ontdekten we een sloot waar wat bomen dwars overheen lagen. Wie denkt als een kind, weet dat dat uitstekende bruggen zijn om de overkant van het water te bereiken. Een beetje glad, glibberig en hier en daar met wat obstakels, konden we de verleiding toch niet weerstaan om naar de overkant van het water te klimmen en het terrein van de buurman te verkennen. Eerst alleen met mijn oudste dochter, maar toen het avontuur de moeite waard bleek, ook met de jongste. Tussen een aantal bomen met beginnende knoppen, troffen we een cirkel met stenen aan. Bekend met volle maan ceremoniën, herkende ik dit onmiddellijk als een rituele plek. In het midden lagen eveneens wat stenen, als ware het een altaar. De bijzondere kracht van de plek was voelbaar. Ik moest denken aan de kokkin en haar man die in de haciënda het avondeten en ontbijt verzorgden en onmiskenbaar inheemse trekken hadden. Zouden zij hier meer van weten? Terug in het huis wilde ik hen er naar vragen, maar bleken zij voornamelijk een inheemse taal te spreken. Het mysterie bleef dus bestaan. Mijn fascinatie voor inheemse volken, natuurgodsdiensten en ceremoniën eveneens.
Vuur en kano’s
De uitgestrekte vlaktes van Patagonië werden ooit alleen bewoond door de inheemse bevolking van Zuid-Amerika. Zo is Vuurland vernoemd naar de vuurtjes van de Mapuche Indianen[1] die de eerste ontdekkingsreizigers zagen branden toen ze dit stuk van de wereld verkenden. Deze nomadische volken verplaatsten zich voortdurend door het ruige en met name in de winter onherbergzame (-20°C) uiterste zuiden van Argentinië, ver verwijderd van de rest van de wereld. Nederzettingen van zo’n 50-100 lichtgewicht tenten volgden de locatie van de prooien, soms omdat het makkelijker was de tenten te verplaatsen dan bijvoorbeeld een gevangen walvis. Terwijl de vrouwen roeiden, jaagden de mannen op vis en hielden de kinderen het vuur brandend om de vangst vervolgens op te grillen.
De nauwe relatie met vuur in de hedendaagse Argentijnse cultuur zie je nog steeds terug in de grote liefde voor vuurplaatsen, die in elk huis of nederzetting zijn ingebouwd en die niet alleen als een manier om vlees te grillen dienen, maar ook als een plek van samenkomst worden gezien. De oudste sporen van menselijk leven in het uiterste zuiden van Patagonië dateren van zo’n 10.000 jaar geleden, nadat mensen vanuit Azië en zo’n 30.000 jaar geleden gedurende de laatste ijstijd de Beringstraat overstaken en helemaal naar het uiterste zuiden van het Amerikaanse continent waren getrokken, zichzelf in leven houdend met jagen en verzamelen. Zo vind je iets meer naar het noorden bij Perito Moreno de ‘Cueva de las manos’, een grot waar afbeeldingen van meer dan 1000 handen zijn gevonden, evenals dieren en geometrische patronen.
De inheemse bevolking in dit gebeid van Zuid-Amerika gebruikte pijl en boog om te jagen en na de introductie van paarden door de Spanjaarden, adopteerden ze deze volledig en werden uitstekende paardrijders. Zo sliepen ze op hun paarden en gebruikten ze het vlees als voedsel, het bloed om te drinken en het leer om hun hutten te bedekken en om lasso’s en zadels van te maken.
Poncho’s
Meer in het noordwesten, in de kleurrijke regio Salta, wonen nog altijd inheemse stammen die ooit nauwe banden onderhielden met de Inca’s, waardoor zij verschillende technieken, zoals irrigatie en het verbouwen van gewassen, het weven van prachtige kleurrijke tapijten en poncho’s van vicuñawol (een soort lama) hebben geleerd. Aan de kleuren – meestal verschillende teinten bruin en beige - en patronen op de poncho’s kun je zien van welk dier en van welk deel van de vacht de wol gebruikt is en uit welk deel van het land de poncho afkomstig is. Zo zie je in het noorden patronen die lijken op die in Peru en Bolivia en die verwijzen naar de zon en de maan. Ook wordt een geometrisch symbool voor de condor gebruikt, omdat men gelooft dat die garant staat voor overvloedige oogsten. Poncho’s in Chaco, een provincie in het noordoosten van Argentinië, worden gekenmerkt door geometrische patronen zoals zigzags, driehoeken en rechte hoeken. Deze patronen corresponderen met patronen die de mensen zien in het universum en verwijzen naar de manier waarop men verlichting of ‘de Grote Geest’ kan bereiken. Meer hedendaagse poncho’s bevatten soms bloemen en andere patronen en kleurrijke franjes die meer Spaanse invloeden prijs geven.
Mummies
De verschillende tradities van de inheemse bevolking zijn in dit deel van Argentinië nog springlevend. Middenin Salta vind je een klein, maar indrukwekkend museum, waar de overblijfselen van drie gemummificeerde kinderen tentoon gesteld worden, die uitzonderlijk goed bewaard zijn gebleven, omdat ze op de extreem hoge en ijskoude toppen van de Andes zijn geofferd. De vele zichtbare details bezorgden mij de koude rillingen en dat was niet alleen vanwege de conservatie in een hele koude ruimte. De traditie en manier van mummificeren en offeren deed mij denken aan een gemummificeerde papegaai, die ik ooit in een klein museum in Nazca in Peru zag.
Totemdieren
De spectaculaire en gigantische watervallen van ‘Iguazu’, het Guaraní-woord voor ‘groot water’, liggen middenin het grondgebied van de Guaraní-indianen. Hun totemdieren komen dan ook overeen met de dieren en vogels die ooit in grote getalen dat gebied bevolkten, zoals de jaguar, de zwarte panter, de puma, toekans en vele verschillende vlinders en kleurrijke papegaaien. Nadat we een paar dagen langs de met regenbogen en kleurrijke bloemen versierde watervallen hadden gewandeld, belandde ik bij een kleine nederzetting aan de rand van het bos, waar ik uitgenodigd werd om een kijkje te nemen. Van takken, bladeren en geweven doeken waren hutten gebouwd, waar tussen kleine vuurtjes brandden met ijzeren pannen om op te koken. Iets dieper in het struikgewas lieten de bewoners me zien watvoor vallen ze hadden gebouwd om possums en andere dieren uit het gebied te vangen en welke kruiden ze gebruiken voor genezing of hallucinerende ervaringen. Ik vond het fascinerend te constateren dat zo dicht bij de oerkracht van de watervallen en de reusachtige toeristenbussen en merchandise, mensen nog zo dicht bij de natuur leven. Het leven is voor hen niet makkelijk en ze moeten vechten voor hun bestaan en leefgebied, maar de wereldwijze mysteriën die zij bij zich dragen, zijn de moeite van het beschermen zeker waard.
1. ‘Mapu’ betekent aarde en ‘puche’ betekent mensen, dus eigenlijk de ‘aardemensen’. Tegenwoordig leven er nog ongeveer 200.000 Mapuche in Argentinië. Zij houden hun tradities in leven doordat ze grotendeels geïncorpereerd zijn in tweetalig onderwijs.
2. Voor meer informatie over de inheemse bevolking: Argentine Indians, 'Christian le Comte', 2003, Maizal Ediciones.